IT sektor u Crnoj Gori – stanje u 2020. godini

Ovaj tekst je neznatno dopunjen izvod iz dokumenta “PRETPOSTAVKE RAZVOJA DIGITALNE TRANSFORMACIJE I PRESJEK STANJA U CRNOJ GORI – POGLED IZ PERSPEKTIVE IT SEKTORA“ – pisanog za Zbornik Crnogorske akademije nauka.

Utisak je da je IT sektor u Crnoj Gori nedovoljno, čak i slabo razvijen i apsolutno nije konkurentan na regionalnom nivou. Razvoj ovog privrednog sektora direktno je proporcionalan stepenu i brzini razvoja informacionog društva i potrebama građana i privrede. Nažalost, u Crnoj Gori IT NIJE BIO na listi prioriteta ni državne uprave ni građana. Posljedica toga je nedovoljno razvijen IT sektor koji nema dovoljno snage i znanja da pokrene promjene svijesti kod građana, privrednika i političara i uspostavi i nametne novi pogled na kapacitete i mogućnosti informatike.

Osnovne karakteristike IT sektora su prosječno mali broj zaposlenih, mali finansijski, a samim tim i razvojni potencijali IT preduzeća i rad na malom i u informatičkom smislu nedovoljno razvijenom tržištu. Nažalost, nemamo potpuno pouzdanu statistiku o broju IT kompanija i broju zaposlenih u sektoru i njegovim prihodima jer se on uglavnom opisuje kao dio ICT sektora. Po podacima iz izvještaja Privredne komore Crne Gore, gledano po registracionoj šifri djelatnosti, u 2018. završne račune predalo je 790, a 2019. godine 748 kompanija. Još 80 njih bi smo mogli svrstati uslovno u ovu grupu jer se bave prodajom i IT “gedžeta” i mobilnih telefona. Od tih ukupno 828 kompanija 275 je prikazalo prihod 0,00 eur, čak 738 ima 5 i manje zaposlenih. Od toga čak 655 ima 1 ili 2 zaposlena, a 565 samo jednog zaposlenog. Hiljadu zaposlenih radi u 28 kompanija, koje imaju i skoro 80% prometa IT sektora. Manje od 30 kompanija ima prihod veći od 1.000.000 eur.

U IT kompanijama u 2019. godini bilo je zaposleno 1.515 radnika, 0,9% više u odnosu na prošlu godinu, Prihod IT sektora iznosio je 62.391.964,00€, tj. 3% manje u odnosu na prethodni izvještajni period. Dobit sektora bila je 9.054.303,62€ što je uvećanje za 8,6%, ali je zabilježen rast gubitaka od 48,6%.

Podaci se odnose na kompanije koje su registrovane za kompjutersko programiranje, konsalting, popravku, proizvodnju, trgovinu i druge informacione uslužne djelatnosti. Imajući u vidu način “prebrojavanja” nameće se kao obavezna drugačija statistička obrada IT sektora i formiranje REGISTRA aktivnih IT kompanija pri Privrednoj komori Crne Gore.

Očekivanja su da u narednih nekoliko godina IT tržište doživi ekspanziju tako da ćemo se neminovno naći u još većem problemu sa kadrovima. Činjenica je da mi u Crnoj Gori nemamo nikakav strateški dokument koji se odnosi na razvoj IT sektora, niti je ijedan državni organ našao za shodno da se ovom temom pozabavi pretpostavljajući da će u budućnosti svake zemlje, pa i Crne Gore, IT sektor biti neizbježni činilac razvoja društva na svakom planu, posebno ekonomskom. Nama je potrebna Strategija razvoja IT sektora.  Samostalna ili u okviru Strategije digitalne transformacije Crne Gore, i taj dokument bi trebao da  tretira strateški pristup razvoju IT sektora u Crnoj Gori, od planiranja prilagođenog obrazovnog sistema uz povećanje broja studenata informatičkih diciplina, planiranja specijalističkih kurseva za IT inženjere, planiranja podsticaja za zapošljavanje u IT sektoru, podsticaja za uvođenje sistema kvaliteta u IT kompanijama (posebno ISO 20000 i ISO 27001), privatno-javno partnerstvo na realizaciji strateških IT projekata i uključivanje što više lokalnih IT kompanija u realizaciju IT projekata. Kao konačni i dugoročni cilj treba definisati budućnost IT sektora kao izvoznog segmenta crnogorske privrede. Zbunjuje činjenica da IT kompanije nemaju ni svoje matično ministarstvo, iako kao privredni sektor gledamo na Ministarstvo ekonomije kao ono koje bi trebalo da se ozbiljnije pozabavi problemom razvoja IT kompanija i izradom jedne ovakve strategije. S druge strane Ministarstvo javne uprave je zaduženo za razvoj sistema e-uprave koji su direktni katalizator razvoja IT sektora. Mislim da jako kasnimo sa strateškim pristupom razvoja IT sektora, nije bilo prepoznato ono o čemu smo mi godinama unazad govorili – IT će u budućnosti biti jedan od generator razvoja društva – I danas kada je to vrijeme došlo, naš sektor ne može da odgovori zadacima koji predstoje u digitalizaciji, što neminovno otvara prostor inostranim kompanijama i odlivu kapitala iz Crne Gore. Paradoksalno je da ćemo u narednom periodu značajna sredstva trošiti na razvoj tuđih, umjesto sopstvenih IT kompanija. Analizom svih stateških IT projekata „teških“ po više stotina hiljada ili čak i po nekoliko miliona eura, vidjećemo da gotovo nijedan nije dodijeljen crnogorskim IT kompanijama jer malo njih danas ima kapacitet da se nosi sa takvim izazovima. I što je nepovoljno, moguć je ozbiljan odliv kadrova jer je situacija na zapadnim tržištima takva da zbog naglog porasta potražnje za IT profesionalcima zemlje van EU postaju njihov značajan izvor nedostajuće informatičke energije.

Nedavno je ralizovan projekat S3 Pametne specijalizacije koji je kao jedan od ciljeva imao prepoznavanje privrednih aktivnosti koje u značajnoj mjeri mogu da podstaknu brži privredni i društveni razvoj Crne Gore. „I gle čuda“ – kao jedna od 4 privredne djelatnosti koje su (logično) prepoznate od strane naših i ino eksperata je i IT i to kao horizontalna djelatnost, odnosno ona koja je prisutna u svim ostalim prepoznatim djelatnostima kao jedna od pretpostavki njihovog razvoja. Vertikalnim strateškim prioritetima razvoja Crne Gore proglašeni su (prepoznati kao takvi): održivi turizam sa akcentom na zdravstveni turizam, održiva poljoprivredna proizvodnja sa akcentom na zdravu hranu i energetski sektor sa akcentom na zelenu energiju. Kao horizontalni strateški prioritet, onaj koji svim prethodnim daje snažnu potporu u razvoju prepoznat je IT sektor. Ovaj dokument je od značaja za razvoj IT-a u Crnoj Gori jer je nedvosmileno prepoznao značaj ovih tehnologija za razvoj društva.

Iako se dosta radi i govori o pomoći i potrebi razvoja start-up zajednice u funkciji razvoja IT kapaciteta zemlje, nismo zadovoljni stepenom njenog razvoja. U svjetskim okvirima,  startup kompanije su simbol brzog i efikasnog razvoja dobrih ideja i inovacija u tehnologijama sa mogućnošću kasnije održivosti poslovanja. Ne može se negirati da se kod nas dosta radi na programima razvoja start-up zajednice, ali nismo zadovoljni rezultatom, pa ni stepenom motivacije i brojem aktivnih mladih ljudi koji su u osnovi stubovi ove zajednice koja je u svijetu jedan od simbola digitalne transformacije. Pored državnih programa koji ukjučuju novčane subvencije i pomoć start up zajednici i ukidanje poslovnih barijera za njihov rad i razvoj, neophodno je da se i privredna društva uključe kao generatori pomoći i finansijeri. Trenutno bih kao dva dobra primjera organizovane pomoći start up zajednici naveo „Tehnopolis“ u Nikšiću i „Digitalnu fabriku“ koja je MTEL-ov sjajan program, kao i Naučno-tehnološki park čija je gradnja započeta u Podgorici.

Krajnje je vrijeme da razvoj IT sektora kao potencijalnog katalizatora razvoja svih elemenata privrede počne pratiti starteško planiranje i strateški pristup digitalnom razvoju zemlje. Treba da okupimo svu IT energiju koju Crna Gora posjeduje, udružimo je kroz neku vrstu DIGITALNE KOALICIJE ZA DIGITALNU CRNU GORU i iskoristimo njen sinergetski efekat. Mislim da su idealni koordinatori ovih aktivnosti privredne asocijacije koje imaju tijela ili organe koji se bave digitalnom transformacijom i da one treba da pokrenu inicijativu za formiranje takve koalicije. Digitalne koalicije su prisutne u svim zemljama Evropske unije, a način organizovanja se razlikuje od zemlje do zemlje. U Austriji npr. ovu koaliciju osnovale su NVO, u Sloveniji su osnivači država, NVO, privreda, naučne institucije, lokalna samouprava. U nekim zemljama činioci digitalne koalicije su samo privredna udruženja, a u nekim je osnivač isključivo država. Mišljenja sam da u Crnoj Gori Digitalna koalicija treba da okupi predstavnike najvećih IT kompanija, bankarskog sektora, telekomunikacionog sektora, univerziteta i nekih ministarstava (javna uprava, ekonomija, finansije, nauka, obrazovanje). Bez obzira na sve mane crnogorskog IT-a, u njemu postoje ljudi spremni da isprate ovu inicijativu i da nose, uslovno rečeno, „teret“ te inicijative i predvode je, a svi mi treba da pomognemo u nadi da bi takva koalicija bila opšte prihvaćena i prepoznata kao partner vladi na projektu informacionog društva i da bi svojim ogromnim potencijalom značajno pomogla predstojeće procese.

U septembru 2019. godine je pokrenuta inicijativa za osnivanje savjetodavnog i koordinacionog tijela koje će se baviti digitalnom transformacijom na nacionalnom nivou. Inicijativu su potpisali predsjednici privrednih asocijacija koje u organizacionoj formi imaju odbore ili komitete za digitalnu transformaciju: Privredne komore Crne Gore, Američke privredne komore, Asocijacije menadžera Crne Gore i Savjeta stranih investitora, i uputili je prethodnoj Vladi Crne Gore. Nakon nekoliko održanih sastanaka inicijatora sa predstavnicima Vlade u koordiniciji Savjeta stranih investitora iskristalisane su dvije opcije organizacione forme budućem tijela za digitalnu transformaciju Crne Gore: Jedna opcija je organizaciona forma vladinog SAVJETA, a druga neka varijanta slična onoj u Sloveniji, ali prilagođena našim uslovima – Digitalna koalicija za Crnu Goru. Ova koalicija bi okupila sve zainteresovane subjekte, posebno zainteresovana privredna društva i njena masovnost bi bila garancija široke društvene podrške. Koalicija bi imala upravljačko tijelo na nacionalnom nivou.

Političke promjene su usporile, nadam se ne i zaustavile ovaj proces koji moramo u ovoj ili nekoj drugoj formi realizovati.

Ranije predviđeni koncept ima svoje vrline i mane u svakoj od verzija o kojima se razgovaralo, a moguća su i neka nova rješenja u budućnosti.  

Prednosti SAVJETA: organizovan kao Vladino tijelo, Savjet bi imao određenu snagu inicijativa prema ministarstvima i trebalo bi da omogući veću posvećenost predstavnika Vlade, logistika bi bila obezbijeđena, prohodnost ka državnim institucijama takođe, a postojala bi i izgrađena infrastruktura za komunikaciju sa sličnim EU tijelima i fondovima.

Mane SAVJETA: Mogućnost „otuđivanja“ od osnovne ideje i birokratizacija, moguća inertnost u radu i nedovoljan kontinuitet aktivnosti, moguća nedovoljna vertikalna prohodnost ka privredi i njeno masovnije uključuvanje u projekte i promocije, nejasan način uključivanja (prije svega motivisanja) privrede, univerziteta i opština u aktivne projekte namijenjene široj društvenoj zajednici.

Prednosti Digitalne koalicije (van vladinih struktura): fleksibilniji rad, direktnije uključivanje privrednih subjekata u aktivnosti, procese i samo odlučivanje, brža i češća organizacija sastanaka, maltene kontinuirano zasijedanje/rad upravljačke strukture, lakše organizovanje radnih grupa za realizaciju strateških pravaca razvoja, lakša komunikacija sa elementima koalicija i njihovo brže i efikasnije uključivanje u radne grupe (trajne ili projektne).

Mane Digitalne koalicije (van vladinih struktura): komunikacija sa vladom indirektna, preko predstavnika vlade u upravljačkom tijelu Koalicije (sa pravom veta) – najmanje 5, i po mogućnosti Premijer, moguć manji uticaj na sama ministarstva i konflikt interesa (koji bi dovodio do veta) uslijed inicijativa koje se mogu kositi sa vladinim strateškim prioritetima, moguća nedovoljna prepoznatljivnost u javnosti.

Sastav upravljačkog tijela Koalicije ili vladinog Savjeta po mom mišljenju treba da bude sledeći:

1. Premijer (predsjednik novonastalog tijela),
2. Predstavnici ministarstava čije aktivnosti direktno utiču na stepen i brzinu razvoja digitalne transformacije – finansija, javne uprave, ekonomije, nauke i prosvjete / po mogućnosti na nivou ministara,
3. Predstavnici privrednih asocijacija koje imaju u svojoj organizacionoj hijerhiji odbore/komitete za digitalnu transformaciju, ICT i sl. odnosno koje su odavno prepoznale potrebu digitalne transformacije društva i privrede – PKCG, AMM, AmCham i Savjet stranih investitora. U cilju jasne i snažne poruke javnosti potrebno je da to budu PREDSJEDNICI ASOCIJACIJA 
4. Predstavnik Univerziteta Crne Gore (ili sva tri), po mogućnosti rektor ili prorektor za razvoj/nastavu,
5. Predstavnik CANU,
6. Neko od predstavnika NVO koje se bave digitalnom transformacijom (npr. Digitalizuj.me),
7. 3-4 poznavaoca ICT tehnologija iz privrede, na visokom menadžerskom nivou  (telekomunikacione kompanije, ICT kompanije, bankarski sektor),

U ovom momentu ne vidim prostor, razlog, ni potrebu uključivanja predstavnika Zajednice opština ili neke od opština, ali ni to ne treba isključiti u potpunosti posebno ako se odabere opcija Digitalne koalicije.

Možda je sastav tijela na ovako visokom nivou (ministri, direktori i sl) preambiciozno zamišljen, ali ako se želi postići efekat i poslati snažna poruka svim činiocima i cjelokupnom crnogorskom društvu, to je neophodno. Naravno, kao njihovi pomoćnici/savjetnici mogu učestvovati na sastancima i operativno osobe iz institucija/organizacija eksplicitnije povezani sa temama koje se obrađuju.

Bilo koja organizaciona forma da se usvoji u konačnom, neophodno je da ima tematske povremene ili stalne (za strateške razvojne pravce) radne operativne grupe, koje će svojim aktivnostima približiti digitalnu transformaciju svim činiocima društvenog života, u svim njegovim segmentima.

Ministarstvo javne uprave je u julu 2020. godine započelo rad na izradi Strategije digitalne transformacije 2021-2025. Ovaj proces će biti prilika da se postave stabilne osnove puta u digitalnu Crnu Goru, a u radnu grupu za izradu ovog dokumenta su uključeni i predstavnici svih IT Odbora koji posluju u okviru poslovnih asocijacija u Crnoj Gori. Ovaj dokument bi trebalo da prepozna sve ciljeve i prioritete digitalne transformacije Crne Gore i bude bazni dokument razvoja našeg informacionog društva.

U toku prošle godine, IT sektor je pokazao, da uz sve mane i slabosti, može da odgovori očekivanjima crnogorskog društva. Crnogorske ICT kompanije su bile snažna podrška privredi i građanima u realizaciji njihovih poslovnih obaveza, omogućivši im stabilnu internet infrastrukturu, ali i dovoljne količine opreme i kvalitetan servis. Obrazovni sistem i ekonomski programi vlade su  snažno podržani u realizaciji projekata „Uči doma“ i Paketima pomoći privredi nesebičnim angažovanjem i donacijama IT kompanija koje su pokazale izraženu društvenu odgovornost – Infostream, Logate, Amplitudo, Čikom i mnoge druge.

Autor teksta je Vladan Tabaš, generalni direktor kompanije Čikom i predsjednik Odbora za digitalnu transformaciju AMM-a.